نظر اسلام در مورد اشتغال و تحصیل زنان چیست؟

 به دو صورت می توان نظر و دیدگاه اسلام را مورد اشتغال و تحصیل زنان تبیین نمود: یکی این که به بیان حکم مسئله و فتوای فقهای اسلام بسنده کنیم، دیگر این که با نگاه تحقیقی به مسئله بنگریم و از این رهگذر شائبه تبعیض و نگاه متفاوت به زن و مرد نیز پاسخ داده شود.

ابتدا با نگاه تحقیقی و مبنایی به پاسخ می پردازیم سپس دیدگاه حضرت امام خمینی(ره) اسلام شناس و فقیه فرزانه، همیشه جاوید شیعه را در مورد اشتغال و تحصیل زنان بیان خواهیم کرد.

تحقیق مسئله:

انسان موجودی است که حقیقت او را، روح ملکوتی و خداگرای او تشکیل می دهد. روح ملکوتی "مجرد" است و موجود مجرد نه زن است و نه مرد. آیت الله جوادی آملی می فرماید: آن روح مجرد و ملکوتی که بر محور "و نفحت فیه من روحی" آفریده شده، نه زن است و نه مرد بلکه موجودی است که حیات و هستی اش در "تألّه" او تضمین شده است یعنی "الانسان هو الحیّ المتأله". پس بر خلاف اندیشة غربی ها که انسان را حیوان ناطق معرفی می کنند، قرآن هرگز انسان را حیوان ناطق نمی داند بلکه انسان را موجود زنده ای می داند که "حیات او در تألّه" او است و تأله یعنی ذوب شدن و فانی گشتن در الهیت. این انسان (بدون لحاظ ذکورت و انوثت) الهی می اندیشد، الهی عمل می کند و از ناسوت تا لاهوت، و از ملک تا ملکوت و از طبیعت محسوس تا ماورای آن که کرانه و ساحلی برای آن نیست، همه را با "صبغة الهی" می بیند.(1)

امام خمینی (ره) می فرماید: برای زن ابعاد مختلفه است چنان که برای مرد... . این ورق صوری طبیعی،‌نازل ترین مرتبه انسان است... لکن از همین مرتبه نازل حرکت به سوی کمال است. انسان موجودی متحرک است از مرتبه طبیعت تا مرتبه غیب، تا فنا بر الوهیت.(2)

قرآن در همه معارف و کمالات و فضایل اخلاقی،‌انسان را مخاطب قرار داده است نه ذکورت را شرط دانسته و نه اُنوثت را مانع. خود را "هدی للناس" راهنما و هدایت گر مردم معرفی می کند.

زندگی پاکیزه و حیات طیبه را جزای عمل و پاداش هر مرد و زنی می داند که عمل صالح را از روی ایمان و به قصد تقرب به خدا انجام می دهد و می فرماید: "من عمل صالحاً من ذکرٍ و إنثی و هو مؤمن فلنحینیّه حیاة طیبة".(3) این آیه و آیات مشابه آن(4) ناظر به این معنا است که روح نسبت به مرد و زن بودن مساوی است چون آن کس که عامل معتقد است، روح است نه زن یا مرد.

نکتة دیگری که باید در آن دقت نموداین است که کمال انسانی و مناصب اجرایی دو مقوله جدا از هم هستند. چه این که انسانیتِ انسان و مدارج و مراتب کمال و رشد او به جان و روح او مربوط می شود ولی مناصب اجرایی و فعالیت های اجتماعی به جسم و بدن مربوط می گردد. هر آن چه کمال است و به انسانیت انسان مربوط می شود، در آن ذکورت و انوثت شرط نیست، و آن چه که منصب اجرایی محسوب می شود، در آن تناسب با ساختار بدن یعنی مذکر و مؤنث مطرح است، مثلاً فقاهت و اجتهاد یا فراگیری علوم مورد نیاز بشر کمال است. هر یک از زن و مرد می توانند کمال کسب کنند و فقیه،‌ مجتهد، فیلسوف و ... در یکی از رشته های علمی گردند که پیامبر اکرم(ص) فرمود: "طلب العلم فریضة علی کل مسلم و مسلمة".

آیت الله جوادی آملی می فرماید: "قضاوت و مرجعیت منصب است نه کمال، و خداوند کارهای اجرایی را متناسب با ساختار وجودی انسان تقسیم کرده است. حتّی نبوت و رسالت کارهای اجرایی است. پشتوانه این ها "ولایت" است.

ممکن است بانویی چون صدیقه طاهره چنان تربیت شود و صاحب کمال معنوی گردد که از انبیا بالاتر گردد.(5)

به بیان دیگر: اصل ولایت پشتوانه نبوت و رسالت است که بین زن و مرد مشترک است. اصل تحصیل علم و معرفت و اصل اجتهاد و فقاهت و اصل عرفان و فلسفه و ... کمال است که زن و مرد در آن مساوی هستند. امّا شغل ها و مناصب و فعالیت های اجتماعی، که به هیچ وجه نمی توانند نمایانگر کمال باشند، بر حسب ساختار بدن و شرایط و نیاز تقسیم می شود.

دیدگاه امام خمینی در مورد اشتغال و تحصیل زنان:

امام می فرمایند: "از نظر حقوق انسانی تفاوتی بین زن و مرد نیست زیرا که هر دو انسانند".(6)

بر پایه دیدگاه یکسان نگری زن و مرد است که می فرماید: "در علم و تقوا کوشش کنید که علم به هیچ کس انحصار ندارد. علم مال همه است"(7) و در وصیت نامه سیاسی الهی خویش می فرماید: "ما مفتخریم که بانوان و زنان پیر و جوان و خُرد و کلان در صحنه های فرهنگی و اقتصادی و نظامی حاضر و همدوش مردان یا بهتر از آنان، در راه تعالی اسلام و مقاصد قرآن کریم فعالیت دارند".

خطاب به زن ها فرمود: "همان طوری که مردها در جبهة‌علمی و فرهنگی مشغول هستند، شما (زن ها) هم باید مشغول باشید".(8)

برای تشویق بانوان به توسعه دامنه ‌علوم و توانایی های علمی می فرماید: "حالا طوری شده است که خانم ها همدوش با سایر برادران در تحصیل علم و عرفان و فلسفه و تمام شُعب علم و انشاء الله صنعت، فعالیت می کنند.(9)

اصلی را که لازم است در پایان به آن توجه شود این است که سازمان خانواده مانند هر سازمان دیگری نیازمند به مدیریت است. اسلام بر اساس رعایت "اصل تناسب ساختار" مدیریت را به عهده مرد نهاده است. بنابراین لازم است زن برای اشتغال خارج از منزل،‌ موافقت شوهر را در هنگام ازدواج و خواندن عقد یا بعد از آن، داشته باشد.

پی نوشت ها:

1. مجموعة مقالات دفاع از حقوق زنان، ص 12، ناشر مؤسسه فرهنگی طه.

2. سید ضیاء مرتضوی، امام خمینی و الگوهای دین شناختی در مسایل زنان.

3. نحل (16) آیة‌97.

4. مثل آیه 40 مؤمن و 124 نساء.

5. مجموع مقالات دفاع از حقوق زنان.

6. سید ضیاء مرتضوی،‌ امام خمینی و الگوهای دین شناختی در مسایل زنان، ص 40.

7. همان، ص 46.

8.همان، ص 111.

9. همان، ص 128